Depreme Sosyal ve Psikolojik Hazırlık

Deprem korkusu olanlarda ve depremi yaşayanlarda psikosomatik bozukluklar yanı sıra nadiren de olsa uyuşturucu maddelere yönelme gibi sorunlar da görülebilmektedir.

Uzmanlar bu tür olumsuzlukların önüne geçebilmek için bu süreçte depremzedelerle devamlı iletişim içinde olunması gerektiğini tavsiye etmektedirler; zira duygu boşalması yaşayan travma altındaki kişilerin olaya dair hissettiklerini başkalarıyla paylaşmasının, yaşadıklarını anlatmasının, bu durumun yol açtığı olumsuz etkiyi azaltacağı belirtilmektedir

Depremler, genellikle beşeri sonuçları olan olaylar şeklinde değerlendirilmekle birlikte, sosyolojik açıdan da birçok soruna yol açmaktadırlar.

Deprem, gündeme geliş şekli itibarıyla doğa bilimlerinin çalışma alanı içinde olsa da yol açtığı sorunlar itibarıyla sosyal bilimlerin konusu hâline dönüşmektedir. Zira deprem yaşayan toplumlarda hem sosyokültürel ve dinî değerlere hem de doğaya ve hayata bakışta farklılaşmalar olduğu gözlenmektedir.

Bu da toplumla ilgilenen uzmanların ele alması gereken bir olgudur. Depremin sosyolojik boyutu değerlendirilirken ekonomi, siyaset, devletle olan ilişkiler, sosyal düzen, kültürel yapı, kentleşme, altyapı, eğitim gibi birçok alan işin içine dâhil olduğundan sosyal yaşamın tüm süreçlerinin ele alınması gerekmektedir.

Her şeyden önce de bütün bunların kesiştiği temel alan olarak mekân-insan ilişkisi incelenmelidir. Beşerî bir yapılanma olan mekâna anlam ve değer katan insandır ve mekânların özelliklerini de yine insanın kendisi belirlemektedir. Ancak barınma ve korunma ihtiyacı için inşa edilen binaların tasarımında ve yapımında dikkat edilmesi gereken bazı temel unsurlar söz konusudur.

Bu noktada da deprem olgusu, insan ve mekân ilişkisinin nasıl olması gerektiğini belirleyen en önemli faktörlerden biri olarak öne çıkmaktadır. Depremin bir diğer toplumsal sonucu, nüfus ve yerleşme hareketlerinde görülmektedir.

Örneğin 1999 depreminde büyük bir yıkım yaşayan Gölcük’ün nüfusu, 1940’tan 1997’ye kadar sürekli artış eğilimi gösterirken, deprem sonrasında hem kırsal nüfusta hem de kent merkezindeki nüfusta ani bir düşüş yaşanmıştır. Ayrıca o döneme kadar yoğun bir şekilde yaşanan kırdan kente göç, depremle birlikte şehirden köye doğru bir görünüm kazanmıştır.

1999 depremi sadece göç konusunda değil, toplumsal algının ve psikolojinin dönüşümünde de kırılma noktası olmuştur.

Yapılan bir araştırma, depremin üzerinden üç yıl geçtiği hâlde mağdurların yüzde 40’ının travma sonrası stres bozukluğu, yaklaşık yüzde 18’inin ise depresyon yaşadığını ortaya koymuştur.

Deprem ve depreme bağlı travmalardan en çok etkilenen kesimin ise çocuklar ve kadınlar olduğu gözlenmiştir.

Bu süreçte uygulanan afet sonrası psikososyal destek çalışmalarının etkisi sınırlı olmuş ve kalıcı çözümler ortaya konulamamıştır. Türkiye Cumhuriyeti tarihinde, 1939-2018 yılları arasında, 7 ve üzeri büyüklükte 14 deprem meydana gelmiştir.

Bunlardan en fazla can kaybına yol açanların başında 27 Aralık 1939 tarihli Erzincan depremi gelmektedir. 7.9 büyüklüğündeki depremde yaklaşık 33.000 kişi hayatını kaybetmiştir. 17 Ağustos 1999’da Gölcük’te meydana gelen 7.4 büyüklüğündeki depremde ise 20.000’i aşkın insan hayatını kaybetmiştir.

Son olarak 26 Eylül 2019’da Silivri açıklarında yaşanan 5.8 büyüklüğündeki deprem, herhangi bir can kaybına yol açmamış ancak toplumsal anlamda büyük bir silkelenmeye neden olmuştur. Yapılan araştırmalar, depreme karşı nasıl bir psikolojik ve sosyolojik hazırlık gerektiğini ortaya koymaktadır. Bireysel ve toplumsal bilgilenme bu işin temelini oluşturmaktadır.

Kişinin bireysel olarak bilinçlenmesi, hem ailesini koruma hem de çevresindekilere destek olma noktasında kritik önemdedir. Devlet kurumlarının ve yerel yönetimlerin depreme karşı alacakları fizikî önlemlerin yanı sıra toplumsal bilinçlendirmeye yönelik çalışmalar yapması bu bağlamda büyük önem arz etmektedir. Zira bu tür çalışmalar afetlerin yıkıcı etkilerini azaltabilmekte, kriz anında sağduyulu ve soğukkanlı hareket edilmesinde etkili olmaktadır. Toplumun deprem gerçeğinin farkında olması ve bu konuda gerekli önlemlerin alınması için çalışması zorunludur.

Uzmanların değerlendirmelerine göre, depreme karşı zihinsel hazırlık oldukça önemlidir. Bu türden hazırlıklar, insanı psikososyal bağlamda olumlu etkilemektedir. Depreme karşı alınan önlemlerin, deprem anında kişinin daha sakin ve soğukkanlı kalmasında etkili olduğu belirtilmektedir. Ailelerin depreme karşı asgari düzeyde hazırlık yapması, deprem anında hem çocukların hem de ebeveynlerin bilinçli hareket etmesini sağlamaktadır.

Depremin çoğunlukla sadece fiziki bir olgu olarak değerlendirilmesi, deprem sonrası süreçte sosyolojik ve psikolojik anlamda birçok sorun yaşanmasına yol açmaktadır. Zira depremle birlikte yaşam alanlarının tahrip olması, toplumsal iyileşmenin uzun sürmesine yol açmaktadır. Bu bağlamda gelişmekte olan ülkelerden biri olarak Türkiye’de yaşanabilecek olası bir depremin etkilerinin son derece yıkıcı olacağı tahmin edilmektedir. Zira yaşam alanlarının kaybının ve sosyal düzenin bozulmasının ciddi toplumsal sorunlara sebep olması kaçınılmazdır.

Bütün bu muhtemel olumsuzluklar dikkate alınarak merkezî ve yerel yönetimlerin insan-mekân-kent ilişkisini bugünden düzenlemesi, konuyla ilgili tedbirleri acilen alması gerekmektedir. Bu noktada kurum ve kuruluşların afet öncesinde kendi bünyelerinde yapacakları psikolojik ve sosyolojik destek çalışmaları da önem arz etmektedir.

Zira kişinin bireysel yaşam alanından başlayarak kendisi ve toplum yararına yapabilecekleri konusunda bilinçlenmesi gerekmektedir. Örneğin insanlar önce kendi evlerinin, daha sonra da yaşadıkları binaların güvenliği için neler yapılabileceklerini öğrendiklerinde, can ve mal emniyetleri için gerekli tedbirleri alacaklardır.

Toplumun büyük çoğunluğu bu bilinçte olduğunda da yaşanacak bir depremin yol açacağı yıkım en alt seviyeye indirgenebilecektir. Afet sonrasında yaşanabileceklerle ilgili tatbikatlar yapılması, afete karşı gerekli sistemlerin bir an önce oluşturulması, herkesin öncelikle meselesi olmalıdır.

Afet durumunda ise, yapılacak yardım çalışmalarında dikkat edilmesi gereken bazı kurallar söz konusudur. Öncelikle yapılan yardımların etkilenen toplumun sosyal, ekonomik, kültürel ve etnik koşullarına uygun olması gerekmektedir.

Bu bağlamda; deprem öncesinde olası ihtiyaçların ve eldeki kaynakların belirlenmesi, etkin müdahale için öncelikli koşuldur. Felakete uğrayan toplumlarda hayatın bir an önce normal seyrine kavuşturulması için bireylerin, ailelerin, hasılı toplumun tüm kesimlerinin kendi ihtiyaçlarını karşılama noktasında harekete geçirilmesi büyük önem arz etmektedir.

Eğitimler ve gönüllü organizasyonlar aracılığıyla insanların bilgilendirilmesi gerekmektedir. Bu bağlamda psikososyal destek ofislerinde yapılacak bireysel görüşmelerle kişilere kendi durumlarıyla ilgili bilgilendirmenin yapılması son derece önemlidir.

Eylül ayında Silivri açıklarında yaşanan depremden sonra, toplumumuzun bu konuda ne kadar hazırlıksız olduğu açıkça görülmüştür. 5.8 büyüklüğündeki bu depremin dahi hasara yol açmış olması, daha büyük muhtemel bir depremde yaşanacaklarla ilgili tabloyu en açık şekilde gözler önüne sermiştir.

Hasılı, doğal olayların büyük felaketlere dönüşmemesi için hem planlı bir şehirleşme ve güçlü bir altyapı hem de toplumsal planlama ve psikolojik destek çalışmaları yapılması büyük önem arz etmektedir.