40 yıllık umuda yolculuk hikayesi: Afgan göçmenler

On yıllardır devam eden işgal, şiddet, iç çekişmeler, doğal afetler ve yoksulluk…

Dünyanın en istikrarsız ülkelerinden Afganistan, 40 yıldan bu yana kesintisiz göçmen üreten bir ülke.

Göç, Afganistan tarihinde istikrar kazanmış nadir olgulardan. Bu özelliği ile Afganistan bugün dünyanın ana mülteci kaynağı ülkelerinden biri olarak yerini muhafaza ediyor.

38,9 milyonluk nüfusa sahip Afganistan’da 2,65 milyon kişi yurt içinde yerinden edilmiş durumda. Dünyanın farklı ülkelerinde mülteci statüsüne sahip Afganların sayısı ise 2,7 milyon civarında. Yurt dışında mülteci statüsünde olmayan diğer sığınmacı sayısı ise yaklaşık 246 bin.

Dünyadaki Afgan mülteciler, Suriyelilerden (6,6 milyon) sonra 2’nci en büyük mülteci topluluğunu oluşturuyor.

[Grafik: TRT Haber / Nursel Cobuloğlu]

Tüm bu veriler kayıt dışında olan düzensiz Afgan göçmenleri kapsamıyor. Bu da toplam Afgan göçmenlerin sayısının çok daha yüksek olduğu anlamına geliyor.

İlk göç dalgası Sovyet işgaliyle başladı

Afganistan’da ilk kitlesel göç dalgası 1979’da başlayıp 1989’da son bulan Sovyet işgaliyle gerçekleşti. Savaştan kaçan milyonlarca Afgan komşu Pakistan ve İran’a sığındı.

Daha sonraki yıllarda Afganistan’dan göç eğilimi devam etti. 1990 yılına gelindiğinde komşu ülkelerdeki Afgan sığınmacıların sayısı 6 milyonu geçmişti.

Sovyet işgalinin sona ermesiyle 1990 ile 1995 arasında çok sayıda Afgan ülkesine geri döndü.

[Fotoğraf: Reuters]

Bir taraftan geri dönüşler devam ederken ülkede farklı gelişmeler nedeniyle yeni göç dalgaları başladı. Böylece sığınmacı sayısı yıllara göre birçok iniş ve çıkış gördü.

Taliban’ın yükselişi göçü yeniden canlandırdı

1992 yılında mücahitlerin zaferi Afganistan’da ikinci dış göç dalgasına neden oldu. Afganistan’da halka yönelik artan baskı nedeniyle ülkesini bırakıp İran ve Pakistan’a yönelen Afganların sayıları yeniden artmaya başladı.

2001’de ABD işgalinden sonra iseBirleşmiş Milletler Yüksek Mülteciler Komiserliğinin (UNHCR) geri dönüşleri teşvik politikası ve Afganlara sağladığı destek nedeniyle çok sayıda Afgan ülkesine geri döndü.

Afganların yüzde 75’i en az bir kere yer değiştirmek zorunda kaldı

Norveç merkezli insani yardım kuruluşu  Norveç Mülteciler Konseyinin (NRC) 2012 yılında yayımladığı bir araştırmaya göre, Afganların yüzde 75’i hayatlarında en az bir kere farklı şekillerde de olsa yer değiştirmek zorunda kaldı.

Afganistan’da halkı göçe sürükleyen sebeplerin başında elbette savaş ve şiddet yer alıyor. Ancak ekonomik sorunlar ve doğal afetler de göç konusunda ön plana çıkan önemli nedenlerden.

Avrupa’ya göç eğilimi

2015 ile 2016 arasında Afganistan’da artan şiddet ve göç güzergahlarındaki bazı gelişmeler nedeniyle Afganların Avrupa’ya göç eğiliminde büyük artış meydana geldi.

[Grafik – Harita: TRT Haber / Hafize Yurt]

Uluslararası göç Örgütüne (IOM) göre bu 2 yılda en az 300 bin Afgan sığınmacı Avrupa’ya ulaştı. Bu sayıyla Afganlar, bu zaman aralığında Suriyelilerden sonra Avrupa’ya ulaşan 2’nci en büyük sığınmacı topluluğunu oluşturdu.

Ancak bu yıllardan sonra Afgan göçmenlerin sayılarında keskin bir düşüş oldu. Bunun en önemli nedenlerinden biri Avrupa Birliği’nin (AB) 2. Dünya Savaşı’ndan sonra karşı karşıya kaldığı en büyük göç krizine karşı yürüttüğü girişimler ve bu kapsamda Türkiye ve Afganistan ile ayrı ayrı imzaladığı geri iade anlaşmaları.

Geri iadelere kapıyı açan anlaşma

Avrupa Birliği, Ekim 2016’da Afganistan hükümetiyle imzaladığı anlaşmayla sınırlarının içinde bulunan ve iltica başvuruları reddedilen düzensiz Afgan göçmenlerin ülkelerine iadesi için gerekli hukuki zemini oluşturdu.

Böylece Afgan hükümetine karşı yardım kozunu kullanan Avrupa ülkeleri, iltica başvurularını reddettikleri Afgan göçmenleri toplu şekilde zorla ülkelerinde geri göndermeye başladı.

Avrupa Birliği’nin verilerine göre, Afganistan’a geri iadelerde 2016’dan itibaren büyük artış yaşandı. Olumsuz sonuçlandırılan iltica başvurularında da benzer bir artış söz konusu.

2015 yılında 3 bin 290 Afgan ülkesine iade edilirken, bu sayı 2016’da 9 bin 460’a yükseldi. İltica başvurularının kabul oranları da yüzde 68’den yüzde 33’e düştü.

Tüm bunlara rağmen Afganların Avrupa’ya göç eğilimi devam etti. Suriyeli göçmenlerin sayısının azalmasıyla Afganlar 2019’da Avrupa’ya ulaşan düzensiz göçmenler arasında 1’inciliğe yükseldi.

BM: 2001’den bu yana 5,7 milyon Afgan’ı ülkesine geri yerleştirdik

Diğer yandan Avrupa’daki yaşama entegre olamayan ve yardım almadan gönüllü bir şekilde ülkesine geri dönmek isteyen Afganların yanı sıra yardım karşılığında ülkesine dönmeyi kabul eden Afganlar da var.

Birleşmiş Milletlerin (BM) verilerine göre, 2001’den bu yana 5,7 milyon Afgan BM’nin gönüllü iade programları kapsamında ülkesine geri döndü.

Ancak bazı raporlara göre, geri dönenlerin bir kısmı yeniden hayat kurma süreçlerinde zorluklar yaşıyor. Bundan dolayı dönenlerin bazıları tekrar göç etmeye yönelebiliyor.

İran ve Pakistan’daki Afganlar

Bugün Afgan mültecilerin yüzde 90’a yakını hala Pakistan ve İran’da. BM Mülteciler Yüksek Komiserliğinin 2020 verilerine göre, Pakistan’da bulunan Afgan mültecilerin sayısı 1 milyon 424 bin. İran’daki Afgan mülteci sayısı ise 1 milyona yakın. Her iki ülkede çok sayıda kayıtsız düzensiz Afgan göçmenler de olduğu biliniyor.

[Grafik: TRT Haber / Hafize Yurt]

Pakistan ve İran siyasi, insani, dini ve kültürel nedenlerden dolayı ilk göç dalgalarında Afgan mültecilerin uzun süreli olarak ülkelerinde kalmalarına sıcak baktı. Ancak daha sonraki göç dalgaları aynı memnuniyetle karşılanmadı.

Pakistan, Afgan mülteci akınına karşılık, ABD’den askeri, ekonomik ve diplomatik alanlarda önemli yardımlar da aldı. Öte yandan, çok sayıda mülteci barındırmasına rağmen siyasi çekişmelerden dolayı İran çok az dış yardım alabildi.

Pakistan ve İran hükümetleri kendi ülkelerinde yaşayan Afganların sayısını, onların ana vatanlarındaki koşullarına rağmen, giderek artan şekilde azaltmayı çalıştı. İran, Afganlar için hayat pahalılığını artırdı ve İranlı işverenler Afgan işçilerin işe alımını yasaklayan politikalar uygularken, Pakistan sınır bölgelerinde barınan binlerce Afgan mülteci kampını kapattı.

Uluslararası kuruluşların da Afganlar için destekli gönüllü dönüş programları hazırlaması sonucu çok sayıda Afgan, Pakistan ve İran’dan ülkelerine döndü.

Böylece bu iki ülkede bir zamanlar 6 milyonu aşan Afgan sığınmacı sayısı bugünlerde 2,5 milyon civarına indi.

[Pakistan’ın başkenti İslamabad’da Afgan sığınmacıların yaşadığı kamplardan biri. Fotoğraf: Reuters]

Pakistan Başbakanı İmran Han, 2018 yılında topraklarında doğan Afganlara vatandaşlık verilmesine kapıyı aralamıştı. Ancak bu açıklama uygulamaya konulmadı.

İran’da ise yaptırımlar nedeniyle kötüleşen ekonomik durum ülkedeki Afgan göçmenleri büyük ölçüde etkiledi. Sadece 2019 yılında yaklaşık 800 bin Afgan İran’dan ayrıldı. Bu sayının büyük kısmı Afganistan’a geri dönerken, küçük bir kısım Avrupa yollarına yöneldi.

İran topraklarındaki Afganları Suriye’de Beşşar Esed’in yanında yürüttüğü savaşta milis olarak kullanmakla suçlanıyor. İran bu suçlamaları reddetse de Suriye cephelerinde çok sayıda Afgan milisin olduğu tespit edilmişti.

Türkiye’deki Afganlar

Göç veren ve göç alan ülkeler arasındaki güzergahın üzerinde bulunan Türkiye, Afganistan’da yaşanan göçmen dalgalarından en çok etkilenen ülkelerden biri.

Bugün ev sahipliği yaptığı 3,6 milyon civarındaki sığınmacı ile dünya birincisi konumunda olan Türkiye’de çok sayıda Afgan da var.

UNHCR’nin verilerine göre, 2020’de Türkiye’de kayıt altına alınan Afgan sığınmacıların sayısı 116 bin civarında.

Ancak düzensiz şekilde göç eden Afganların sayısı çok daha yüksek.

Göç İdaresi Kurumunun istatistiklerine göre Türkiye’de yakalanan düzensiz göçmenler arasında Afganlar birinci konumunda.

Düzensiz göçün zirve yaptığı 2019 yılında ise Türkiye’de 201 bin düzensiz Afgan göçmen tespit edildi.

2020 yılında yakalanan 122 bin düzensiz göçmenden 50 binden fazlası da Afganlardan oluşuyor.

En son 14 Nisan’da güncellenen verilere göre ise 2021’in başından bu yana 12 bin civarında Afgan kayıt altına alındı.

Afgan göçmenler büyük ölçüde Türkiye’yi transit ülke olarak kullanıyor. Ancak Türkiye’nin 18 Mart 2016’da Avrupa Birliği’yle imzaladığı mutabakattan sonra sığınmacılar için Avrupa kapıları iyice daraldı.