Doğu Akdeniz’de önemli aktörler kim, hangi stratejileri izliyorlar?

TÜHA HABER / Zengin doğalgaz kaynaklarının bulunması sonrası Doğu Akdeniz, 2000’li yılların ortasından itibaren dikkatlerin en çok çevrildiği bölgelerden biri oldu.

Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, İsrail ve Mısır kıta sahanlıklarında bulunan doğalgaz kaynaklarına ABD, Fransa, İtalya ve Katar’dan şirketlerin yatırım yapması, bu bölgedeki tüm çekişmeleri uluslararası düzeye taşıyan bir unsur haline geldi.

Türkiye ile Yunanistan arasında Doğu Akdeniz’in Batı sınırlarında yaşanan ikili gerginlik de çok taraflı bir boyuta ulaştı. Yunanistan, Türkiye ve kıyıdaş ülkeler haricinde ABD, Fransa ve Almanya ile Avrupa Birliği (AB) ve NATO gibi uluslararası kuruluşlar da devrede.

Gerilimin kritik bir noktaya ulaştığı süreçte, tarafların izledikleri stratejiler ve amaçları şöyle değerlendiriliyor:

Türkiye: Bölgeden dışlayarak sonuç alamazsınız

Bu politikayı daha da geliştirerek “Mavi Vatan” konsepti altında somutlaştıran Türkiye, siyasi yolların yanı sıra bölgedeki askeri varlığını artırarak kararlılığını gösterme yolunu tercih ediyor.

Doğu Akdeniz’de en uzun kıyı şeridine sahip olan bir ülkenin tamamen dışlanmasının ve haklarının görmezden gelinmesinin hukuka ve uluslararası ilişkiler düzenine uymadığını kaydeden Türkiye, Kasım 2019’da Libya Ulusal Mutabakat Hükümeti ile deniz yetki alanlarını sınırlandırma anlaşması imzaladı.

Yunanistan’ın Girit, Kerpe, Kos ve Meis adalarını öne sürerek ilan ettiği kıta sahanlığını tanımayan Türkiye, bu adaların karasularının bittiği noktadan itibaren başlayarak çizdiği bir haritayla Doğu Akdeniz’deki Batı sınırını ve genel konumlanışını Birleşmiş Milletler (BM) aracılığıyla dünyaya ilan etti.

Türkiye, Oruç Reis ve diğer sismik araştırma gemilerini bölgeye göndererek hidrokarbon arama çalışmalarına hız verdi.

Yunanistan’ın aksine 1982 tarihli BM Uluslararası Deniz Hukuku Sözleşmesini tanımayan Türkiye, kıta sahanlığı ile ilgili tezlerini hakkaniyet ve adaların coğrafi konumu ilkesi üzerine inşa etti.

Türkiye ana kıtasına sadece 2 kilometre, Yunanistan ana karasına 580 kilometre mesafede olan, 10 kilometre kare yüzölçümlü Meis adasını gündeme taşıyan Ankara, Atina’nın bu adanın kıta sahanlığını kullanarak Doğu Akdeniz’de 40,000 kilometrekarelik ekstra deniz suyu elde etmeye çalışmasını örnek olarak gösteriyor.

Bölgeye dönem dönem hem sivil araştırma hem de savaş gemileri gönderen Türkiye, enerji kaynaklarının sorunsuz ve istikrarlı bir şekilde çıkarılıp pazarlanması için hem Türkiye ile Yunanistan hem de tüm kıyıdaş ülkeleri içerecek şekilde bir müzakere masası kurulması çağrısı yapıyor.

Yunanistan: AB’den Türkiye’ye yaptırım uygulamasını istiyor

Avrupa Birliği (AB) üyesi Yunanistan, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi  ile birlikte koordine ettiği Doğu Akdeniz politikası kapsamında Türkiye’yi yalnızlaştırıcı bir politika izliyor.

Türkiye’nin Mısır ve İsrail ile yaşadığı siyasi soğukluğu kullanan Yunanistan, son iki senede East Med Forum adı verilen oluşum sayesinde bölgedeki kaynakların çıkarılması ve Girit üzerinden bir boru hattıyla uluslararası pazara taşınması için önemli ilerleme sağladı.

Türkiye ile gerilimin arttığı son iki ay içerisinde daha etkin bir dış politika izleyen Atina, önce Ankara ile Trablus arasında imzalanan deniz yetkilendirme anlaşmasına bir yanıt olarak Kahire ile deniz yetki alanlarını sınırlandıran bir anlaşmaya imza attı. Sonra da Iyon Denizi’ndeki karasularını 12 mile çıkardı ve uluslararası hukuktan kaynaklanan haklarından geri adım atmayacağı mesajını verdi.

AB’den aldığı koşulsuz destek nedeniyle NATO’nun gerilimi düşürme amaçlı girişimine olumsuz yanıt veren Atina, Oruç Reis araştırma gemisi ve ona refakat eden savaş gemileri bölgeden çekilmeden diyaloga girmeyeceğini kaydediyor.

Ege ve Doğu Akdeniz’de Türkiye ile yaşadığı çekişmeyi AB platformuna taşıyarak Ankara’yı zor durumda bırakmayı hedefleyen Atina, 24-25 Eylül’de toplanacak AB liderler zirvesine kilitlenmiş durumda. Yunanistan, AB içindeki büyük destekçisi Fransa ile birlikte zirvede Türkiye aleyhine yaptırım kararı çıkartılmasını hedefliyor.

Güney Kıbrıs Rum Yönetimi: Fransız uçaklarının konuşlanmasına izin verdi

Yunanistan gibi AB üyesi olan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, bulduğu doğal gaz kaynaklarını uluslararası şirketlere verdiği lisanslar aracılığıyla çıkartma ve paraya dönüştürme konusunda son yıllarda önemli ilerleme kaydetti. Ancak Kıbrıs Sorunu’nun çözülememiş olması adada Türkler ve Rumlar arasında ciddi sıkıntı yaratmaya devam ediyor.

Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin ilan ettiği parsellerin bazılarının Türkiye’nin, bazılarının ise Kuzey Kıbrıs’ın ilan ettiği kıta sahanlığı ile çakışıyor olması sorunun merkezinde yer alıyor. Kıbrıs’ta yaşanan sorunlardan biri Kıbrıslı Rumların adanın zenginliklerinden Kıbrıslı Türklerin de yararlanması sağlayacak bir mekanizmayı kabul etmemesi.

Yunanistan ile Türkiye arasındaki bunalımda ön planda yer alan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi, Fransa ile 2017’de imzaladığı savunma işbirliği anlaşmasını Ağustos ayında yürürlüğe koydu ve Fransız savaş uçaklarının topraklarına inmesine izin verdi. Türkiye, bu adımın Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin 1960’ta kurulması öncesi imzalanan Londra ve Zürih anlaşmalarına aykırı olduğu kaydetti.

Doğu Akdeniz’de önemli doğal gaz kaynaklarına sahip olan Mısır, 6 Ağustos’ta Atina ile imzaladığı deniz sınırlandırma anlaşmasıyla Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan soruna doğrudan taraf oldu.

Mısır, Yunanistan ile 17 senedir müzakere ettiği bu anlaşmaya imza atarak Doğu Akdeniz’deki sınırlarını netleştirmiş oldu. Ancak Yunanistan’ın bastırmasına karşın başta Meis olmak üzere Yunan adalarının kıta sahanlığını tam etki ile kabul etmeyen Mısır, böylece zaten 2013’ten bu yana gerginlik yaşadığı Türkiye’ye “ilişkileri daha da germek istemediği” mesajını verdi.

İsrail: ‘Olası boru hattı nasıl etkilenecek?` diye soruyor

İsrail, Türk-Yunan çekişmesine iki temel açıdan bakıyor. Bu çekişmenin gelecekte inşa edilmesi planlanan Doğu Akdeniz Boru Hattı projesine olası etkilerini öngörmeye çalışan İsrail, daha geniş anlamda ise bölgedeki istikrarın daha da bozulmasının jeopolitik sonuçlarını değerlendirmeye alıyor.

Tamar ve Leviathan doğal gaz yataklarında önemli miktarda doğal gaz bulan İsrail açısından en önemli konu bu rezervlerin nasıl dünya pazarlarına taşınacağı. Mısır’ın geliştirdiği doğal gaz terminallerini kullanmak dışında bir boru hattıyla Avrupa pazarlarına açılmayı düşünen İsrail, ilişkilerin soğukluğu nedeniyle Türkiye güzergahını seçeneklerden çıkarttı.

Türkiye ile Yunanistan’ı 1996’da sıcak çatışmanın eşiğine getiren Kardak bunalımı sırasında devreye giren ve tarafları yumuşatan ülke ABD olmuştu. Türkiye ile Yunanistan arasında 1950’lerden bu yana bir denge politikası izleyen ABD, bölgedeki gelişmeleri de en yakından takip edip gerektiğinde müdahale eden bir konumdaydı.

Donald Trump yönetiminde ciddi değişime uğrayan Amerikan dış politikası, mevcut Doğu Akdeniz bunalımında da bunu hissettiriyor. İki NATO üyesinin aralarındaki gerilimi azaltma konusunda elle görülür bir adım atamayan Washington, 3 Kasım’daki Başkanlık Seçimleri nedeniyle izlediği denge politikasını da gevşetmiş görünüyor.

Son dönemde atılan adımlar ve verilen mesajlar, Washington’un Rum-Yunan pozisyonuna daha güçlü destek verdiğini ortaya koyuyor. Mevcut gerilimin artmasından Ankara’yı sorumlu tutan Washington, Kıbrıs Cumhuriyeti’ne 33 yıldır uyguladığı silah ambargosunu tam da bu süreçte kaldırdı ve alınan karar Ankara’nın tepkisini çekti.

Fransa: Doğu Akdeniz’de nüfuz peşinde

Türkiye ile son dönemde yaşadığı Suriye ve Libya gerilimlerini AB’ye taşıyarak yaptırım uygulanmasını isteyen Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron, “kırmızı çizgi” oluşturduğunu söylediği Doğu Akdeniz’i de aynı kapsamda görüyor, ülkesinin siyasi ve askeri ağırlığını bölgeye yönlendiriyor.

Almanya’nın aksine Fransa, artık Türkiye’yle konuşmak yerine harekete geçmek gerektiğini çünkü Türklerin “sözden çok eylemden anlayacaklarını” savunuyor.

Yunanistan gibi 24-25 Eylül’deki AB Zirvesi’ne hazırlanan Fransa, Doğu Akdeniz’e savaş gemileri ve uçaklarını göndererek “eylem aşamasına” geçtiği mesajını da veriyor.

Kıbrıs Cumhuriyeti’yle imzaladığı anlaşmayla adanın güneyindeki deniz ve hava üslerine ulaşan Fransa, Yunanistan ile de kapsamlı bir savunma işbirliği anlaşması imzalamak istiyor.

Almanya: Diyalog istiyor, sonuç alamıyor

AB’nin lokomotif ülkesi Almanya, yıl sonuna kadar AB dönem başkanlığını yürütüyor. Brexit, Çin ile ilişkiler, Rusya ve Belarus ile gerilim ve ayrıca pandeminin yarattığı ekonomik sorunların birlik içinde çözülmesi gibi ağır bir gündemi olan Almanya, bu süreçte Türkiye ile bir bunalım yaşamak istemiyor.

Berlin daha önce Türkiye ve Yunanistan’ı 2016’dan bu yana askıda olan istikşafi görüşmelerin yeniden başlatılması için uzlaştırmıştı. Uzlaşmanın duyurulacağı 7 Ağustos’tan sadece bir gün önce Yunanistan’ın Mısır ile deniz yetki anlaşmasını imzalaması Almanya’yı da şaşkına uğratmış ve uzlaşı ortadan kalkmıştı.

Almanya Başbakanı Angela Merkel ve Dışişleri Bakanı Heiko Maas, bir yandan gerginliği düşürmek diğer yandan Fransa’nın sert politikasını dengelemek için yoğun ama sessiz bir diplomasi izlemeye devam ediyorlar. Berlin’in 24-25 Eylül’deki AB Zirvesi öncesi de devreye girerek, gerilimi azaltıcı sonuçlar almak istediği biliniyor ancak tarafların köşeli politikası nedeniyle başarılı olup olamayacağı öngörülemiyor.

AB: Bölünmüş hava hakim

AB, birlik dayanışması kapsamında gerilimin başından bu yana Yunanistan’ın yanında yer aldı ve Türkiye’nin “yasa dışı” olarak tanımladığı faaliyetlerini durdurmasını istedi. AB sonuç bildirgelerine bu görüş yansısa da bazı üye ülkelerin Türkiye ile gerilimin tırmanmasından hoşnut olmadıkları biliniyor. İspanya ve İtalya gibi Akdeniz ülkelerinin yanı sıra bazı Kuzey ülkeleri de yaptırım kararını desteklemiyorlar. Ancak Fransa’nın bu ülkeler üzerindeki baskısını artırdığı gelen bilgiler arasında.

“AB Dışişleri Bakanı” olarak tanımlanan Güvenlik ve Dış Politika Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, bu süreçte aktif rol oynayarak Brüksel adına Ankara ile müzakere ediyor. Ancak Fransa’nın yumuşak bulduğu Borrell yerine AB Konsey Başkanı Charles Michel’in Türkiye dosyasını üstlenmesini istediği Brüksel’de konuşulan konular arasında. Michel’in geçen hafta yaptığı bir açıklamada, Türkiye için “havuç-sopa” stratejisi kullanacaklarını açıklaması ve liderler zirvesine dikkat çekmesi bunun yansıması olarak değerlendiriliyor.

AB, 2019 yazında Türkiye’nin Doğu Akdeniz faaliyetlerinden dolayı sınırlı etkisi olan bir yaptırım dizisini uygulamış ama olumlu bir sonuç elde edememişti. Yeni bir yaptırım kararının alınmasının Ankara-Brüksel ilişkilerini son derece olumsuz etkileyeceği; tarafların özellikle göçmenler, güvenlik, “terörle mücadele” gibi diğer alanlardaki işbirliğine de zarar verebileceği değerlendiriliyor.

NATO: Devreye girdi, Yunanistan AB’yi ön plana çıkarmak istiyor

Her ikisi de NATO üyesi olan ve ittifakın güney kanadının savunulmasından kritik rol oynayan Türkiye ve Yunanistan arasındaki gerilimde gözlerin çevrildiği bir yer de Brüksel’deki NATO karargahı oldu. NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, 2 hafta süren sessiz bir diplomasi sonucu 3 Eylül’de Ankara ve Atina’nın ittifak çatısı altında teknik görüşmeler yapmayı kabul ettiklerini açıkladı. Görüşmelerin amacı “olası kazaların ve askeri çatışmanın engellenmesi” olarak duyuruldu.

Ancak Yunan hükümeti Stoltenberg’in açıklamasının gerçeği yansıtmadığını belirtti, Türkiye Oruç Reis ve diğer gemilerini ihtilaflı bölgeden çekmeden diyalog başlatmayacağını duyurdu. Atina, NATO’nun sürecin başından beri sessiz kalmasını Türkiye’ye verdiği açık destek olarak görmüş ve eleştirmişti. AB’den tam desteği garantileyen Atina’nın bundan sonraki süreçte de NATO girişimlerine çok fazla bel bağlamayacağı öngörülüyor.

Doğu Akdeniz’de iki önemli müttefikinin karşı karşıya gelmesinin ittifakın güvenlik mimarisi açısından büyük sorun yaratacağı ve onarılması güç tahribat oluşturacağını öngören NATO, bu durumun başta Rusya olmak üzere ittifak karşıtlarının işine geleceğinden kaygı duyuyor.