Kafkasya’da Artan Azerbaycan-İran Gerilimi

İkinci Karabağ Savaşı sonrasında Kafkasya’da yeni bir statüko oluşmuş ve bölgesel barışın tesis edilmesinin önündeki en büyük engel olan Karabağ’daki işgal sona ermiştir. 

Dr. Doğacan BAŞARAN & ANKASAM Uluslararası İlişkiler Uzmanı

Buna bağlı olarak Türkiye ve Azerbaycan tarafından önerilen ve tüm bölge devletlerinin birlikte hareket etmesini öngören “Altılı İşbirliği Platformu”, bölgesel istikrarın tesisi noktasında Ankara ve Bakü’nün samimiyetini ortaya koymuştur. Söz konusu başkentlerden gelen olumlu mesajlara, Erivan yönetiminin de aynı şekilde karşılık verdiği görülmüştür. Bu da Türkiye-Azerbaycan-Ermenistan hattında normalleşme süreçlerinin yaşanabileceği yönündeki beklentileri arttırmıştır. Lakin bölge halklarının refahını öncelemeyi öngören ve ulaştırma ve enerji projelerini gündeme getirmesi beklenen “Altılı İşbirliği Platformu”nun kapsayıcı yönüne rağmen İran’ın bölgesel gelişmeler karşısında takındığı tavır, Kafkasya’da yeni bir istikrarsızlığa ve siyasi gerilime yol açmıştır.

Türkiye, Azerbaycan ve Pakistan Özel Kuvvetleri’nin 12-20 Eylül 2021 tarihleri arasında düzenlediği “Üç Kardeş-2021 Tatbikatı”nı kendisine yönelik bir eylem olarak algıladığını belirten Tahran, Bakü’ye karşı saldırganca bir yaklaşım geliştirmiştir. Bu kapsamda İran İslam Cumhuriyeti Dini Lideri Ayetullah Ali Hamaney’in Erdebil Temsilcisi Seyyid Hasan Amili, Azerbaycan’ı kastederek “Aslanın kuyruğuyla oynama” açıklamasında bulunmuş[1] ve söz konusu açıklamanın akabinde İran’ın Azerbaycan sınırında “Hayber Fatihleri” adı verilen bir tatbikat gerçekleştireceği duyurulmuştur.[2]

Her ne kadar Tahran, Üç Kardeş-2021 Tatbikatı’ndan rahatsızlık duyduğunu gösterme iddiasıyla bu eylemde bulunmuşsa da bahsi geçen tatbikatın İran’a yönelik herhangi bir mesaj barındırmadığı aşikardır. Dolayısıyla Tahran’ın meseleye bakışı, rasyonaliteden son derece uzaktır. Bu nedenle de İran’ın hazımsızlık duyduğu asıl şeyin İkinci Karabağ Savaşı sonrasında bölgede oluşan statüko ve Hazar jeopolitiğindeki değişimlere paralel olarak “Orta Hat” olduğu ifade edilebilir. Bu anlamda Tahran yönetiminin Ankara ve Bakü’nün bölgede artan nüfuzundan ve İslamabad’ın burada oynadığı pozitif-yapıcı rolden hoşnut olmadığı görülmektedir.

İran’ın tatbikat kararının Ankara-Erivan hattındaki normalleşme mesajlarının ön plana çıktığı bir dönemde gelmesi de göz ardı edilmemelidir. Bu anlamda İran, kendisine uygulanan yaptırımları bertaraf etmek için etkin bir kaçış güzergâhı olan Ermenistan’ın Tahran ve Moskova’ya olan bağımlılığını sürdürmesinden yanadır. Dolayısıyla İran, Erivan yönetiminin bölgesel işbirliği süreçlerine dahil olma çabasını, kendi ulusal çıkarlarına aykırı bulmaktadır.

Dahası İran’ın tatbikat kararı, Bakü-Tahran hattında yaşanan “Gümrük Krizi”nin ardından gelmiştir. Bilindiği gibi “ne taşıdığı belli olmayan” İran tırları, Bakü’den gelen uyarılara rağmen Laçın Koridoru üzerinden Hankendi’ye kaçak yollarla sevkiyat yapmaya devam etmiş ve nihayetinde İran’ın Azerbaycan Büyükelçisi Seyid Abbas Musavi, Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı’na çağrılmıştır. Böylece Bakü yönetimi, İran’a nota vermiştir.[3] Konuya ilişkin açıklamada bulunan Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ise şunları söylemiştir:[4]

“İran tırlarının yasa dışı şekilde Karabağ bölgesine gitmesi ilk kez olmuyor… Çeşitli kanallarla İran tarafına hoşnutsuzluğumuzu ifade ediyorduk. Fakat bu süreç devam ediyordu. Savaş bittikten sonra artık Laçın koridoru bizim gözümüzün önündedir… Biz şimdi yabancı ülkeye gittiğimizde gümrük vergisi ödüyor muyuz, ödüyoruz. Onlar da Azerbaycan topraklarını kullanıyorsa vergi ödemeliler.”

İran’ın gümrük vergisi ödememesi meselesi, yalnızca söz konusu tırların kaçak yollarla Hankendi’ye geçmesinden ibaret değildir. Zira meselenin iki boyutu daha bulunmaktadır. Birincisi, bölgedeki yeni statükodan memnun olmayan İran’ın “içinde ne olduğu belirsiz” tırlarla bölgesel istikrarsızlığa yol açacak eylemler noktasında Ermenistan’ı cesaretlendirip normalleşme girişimlerini provoke etme ihtimalidir. İkincisi, yaşanan sürecin gösterdiği en kritik husus, Tahran yönetiminin ulaştırma ve enerji koridorlarının açılması konusunda İran’a alternatif bir güzergâh istemediğidir. Yani Tahran’ın eylemlerinin asıl amacı Zengezur Koridoru’nun hayata geçirilmesini önlemektir. Nitekim İran Kara Kuvvetleri Komutanı General Kiyumers Haydari’nin “Kuzeybatı sınırlarımızın değişmesine izin vermeyeceğiz.” şeklinde özetlenebilecek demeci,[5] Tahran’ın Bakü’yü saldırgan göstermesi gibi bir hedefi barındırsa da bu sözler, İran’ın davranışlarının asıl sebebinin Zengezur Koridoru’nun engellenmesi olduğunu göstermiştir.

Üstelik bu eylemleri esnasında Tahran, kendi kimliğini temellendirdiği Şiiliğin de dış politikada araçsallaştırılan bir retorikten ibaret olduğunu gözler önüne sermiştir. Zira nüfusunun büyük çoğunluğu Şii olan Azerbaycan’a Tahran’dan yöneltilen savaş imaları, mezhepsel dayanışmanın da İslam kardeşliğinin de söylemde kaldığını gün yüzüne çıkarmıştır. Hatta İran Devrim Muhafızları Ordusu’na (DMO) yakınlığıyla tanınan gazeteci Hossein Dalirian, Tahran yönetiminin 1000 füzeyle Azerbaycan’ın 1000 kritik noktasını hedef almasını tavsiye etme gibi bir aşırılıkta da bulunmuştur.[6] Bu ortamda İran’ın Azerbaycan’ı Siyonizmle işbirliği yapmakla suçlaması[7] ise İran dış politikasındaki söylem-eylem uyumsuzluğunun somut bir yansımasıdır.

Görüldüğü üzere İran, Kafkasya merkezli işbirliği süreçlerinin gelişmesini kendi çıkarlarına aykırı bulmakta ve Türkiye ile Azerbaycan’ın bölgede artan etkisinden rahatsızlık duymaktadır. Bu nedenle de Ankara-Bakü-Erivan hattında yaşanabilecek normalleşme süreçlerinin konuşulduğu güncel konjonktürde, Azerbaycan’a karşı saldırganca bir tutum benimsemiştir. Tahran’ın bahse konu olan strateji vesilesiyle Erivan’ı da sınırlandırmaya çalıştığı öne sürülebilir. Tüm bu tablo ise şu sualin sorulmasını gerektirmektedir: ABD ve müttefiklerinin baskısını bertaraf etmek için her sıkıştığında komşularından yardım isteyen ve bölgesel işbirliği çağrısı yapan İran, hiçbir şekilde dışlanmadığı “Altılı İşbirliği Platformu”na ve bölgesel normalleşme arayışlarına soğuk bakarak samimiyetsizliğini itiraf etmiyor mu?

[1] “Kafkaslar’da İran Gerilimi”, Yeni Şafak, https://www.yenisafak.com/dunya/kafkaslarda-iran-gerilimi-3704685, (Erişim Tarihi:01.10.2021).

[2] “İran, Azerbaycan Sınırında Askeri Tatbikat Gerçekleştirecek”, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/iran-azerbaycan-sinirinda-askeri-tatbikat-gerceklestirecek-612981.html, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).

[3] “Azerbaycan Tırlar Nedeniyle İran’a Nota Verdi”, TRT Haber, https://www.trthaber.com/haber/dunya/azerbaycan-karabagdaki-tirlar-nedeniyle-irana-nota-verdi-601316.html, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).

[4] “Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev 2. Karabağ Savaş’nın 1. Yılında AA’ya Konuştu”, Anadolu Ajansı, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-cumhurbaskani-aliyev-2-karabag-savasinin-1-yilinda-aaya-konustu/2375849, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).

[5] “General Haydari: Sınırlarımızın Tehdit Edilmesine İzin Vermeyeceğiz”, Irna Türkçe, https://tr.irna.ir/news/84100750/Gneral-Haydari-S%C4%B1n%C4%B1rlar%C4%B1m%C4%B1z%C4%B1n-tehdit-edilmesine-izin-vermeyec%C4%9Fiz, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).

[6] @HosseinDalirian, “این فقط یک فرض است! فرض کنید شعله‌ی جنگ روشن شود و با آذربایجان درگیر شویم؛ جمهوری اسلامی در یک روز میتواند با 1000موشک بالستیک، 1000نقطه کلیدی را با دقت چند متر هدف قرار دهد و این یعنی جنگ یک روزه تمام! اصلا 9نوبت به بقیه ادوات هم نمیرسد خیلی به هارت و پورت‌ها توجه نکنید، همین”, Twittter, https://twitter.com/HosseinDalirian/status/1443225884207587330, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).

[7] “Iran Holds Military Drill Near Azerbaijan Border due to ‘Zionist Presence’ There”, Times of Israel, https://www.timesofisrael.com/iran-says-drills-near-azerbaijan-border-due-to-zionist-presence-in-area/, (Erişim Tarihi: 01.10.2021).

[TÜHA Haber Ajansı, 20 Ekim 2021]